معرفی و شناخت انواع اشکال دارویی

● انواع مختلفی از داروها وجود دارند که بسته به شکل داروی مصرفی، نحو اثرگذاری و محل تأثیرشان متفاوت‌اند.

 

● اکثر داروها به صورت خوراکی مصرف می‌شوند؛ زیرا این روش نه تنها آسان‌تر است؛ بلکه دارو نسبتاً سریع‌تر اثر می‌کند. قرص‌ها و کپسول‌ها رایج‌ترین فرم‌های دارویی هستند که به‌صورت خوراکی مصرف می‌شوند.

 

● همیشه نمی‌توان دارو را به‌صورت خوراکی مصرف کرد. برای مثال، قورت دادن یک قرص برای کودکان دشوار است، بنابراین داروها نیز به‌صورت مایع، قرص حل‌شونده یا پودر هم در دسترس هستند. برای مثال اگر بیمار استفراغ می‌کند، می‌توان از شیاف استفاده کرد یا دارو را به عضله (داخل عضلانی) یا زیر پوست (زیر جلدی) تزریق کرد.

 

● گاهی اوقات فقط یک اثر موضعی مورد نیاز است. داروی آسم روی ریه‌ها تأثیر می‌گذارد و کرم‌های پوستی عمدتاً فقط روی ناحیه‌ای که در آن استفاده می‌شوند تأثیر می‌گذارند. در هر فرم دارویی موارد مختلفی وجود دارد که باید در نظر گرفته شود، به همین دلیل است که همیشه باید بروشور بسته داروی خود را با دقت مطالعه کنید.

قرص / کپسول

● قرص‌ها و کپسول‌ها دو شکل رایج از داروهای خوراکی و به شکل جامد هستند.

قرص‌ها:

● قرص‌ها داروهای جامدی هستند که از فشرده سازی مواد فعال دارویی (API) و سایر مواد کمکی به شکل صاف، گرد یا بیضی ساخته می‌شوند.

● بسته به سازنده دارو، قرص‌ها در اندازه، شکل و رنگ‌های مختلفی موجودند.

 

● قرص‌ها می‌توانند "رهش سریع" باشند که در آن دارو پس از مصرف به سرعت در بدن آزاد می‌شود یا می‌توان آنها را به صورت فرمولاسیون‌های "طولانی رهش" یا "پیوسته رهش" طراحی کرد که دارو را به آرامی در یک دوره مشخص آزاد می‌کنند.

 

● برخی از قرص‌ها دارای یک خط هستند که می‌توان آنها را در صورت لزوم برای دوز دقیق به راحتی به دونیم یا یک چهارم تقسیم کرد.

 

● قرص‌های جویدنی طوری فرموله شده‌اند که قبل از بلعیدن جویده شوند و برای کسانی که در بلع کامل قرص‌ها مشکل دارند طعم بهتری دارند.

 

● برخی از قرص‌ها برای حل یا تجزیه سریع در دهان طراحی شده‌اند که به عنوان قرص‌های زیر زبانی یا باکال شناخته می‌شوند، جایی که دارو از طریق مخاط دهان جذب می‌شود.

کپسول:

● کپسول‌ها از یک پوسته ژلاتینی یا گیاهی تشکیل شده‌اند که دارو را به صورت پودر، گرانول یا مایع درون خود نگه می‌دارند.

 

● در اندازه‌های مختلف و معمولاً با اعدادی مانند اندازه 0، سایز 1، سایز 2 و غیره مشخص می‌شوند و اعداد کوچک‌تر نشان دهنده کپسول‌های بزرگ‌تر هستند.

 

● کپسول‌ها را می‌توان با یک ماده فعال یا ترکیبی از مواد پر کرد.

 

● برخی از کپسول‌ها برای آزادسازی دارو بلافاصله پس از مصرف (کپسول‌های رهش فوری) طراحی شده‌اند، در حالی که برخی دیگر به عنوان کپسول‌های تأخیری یا آهسته رهش فرموله می‌شوند.

 

● برخی از داروها به صورت کپسول‌های ژلاتین نرم موجود هستند که حاوی فرمول مایع یا نیمه جامد داخل آن هستند.

داروهای مایع

● مایعات شکل رایجی از داروها هستند که در فرمول‌های مختلف وجود دارند.

شربت‌ها:

● شربت‌ها داروهای مایعی هستند که حاوی مواد فعال حل شده به همراه طعم دهنده شیرین هستند.

 

● اغلب به عنوان داروی خوراکی و خصوصاً برای کودکانی که در بلع قرص یا کپسول مشکل دارند تجویز می‌شوند.

 

● معمولاً برای اطمینان از دوز دقیق، یک دستگاه اندازه گیری مدرج مانند قاشق یا قطره چکان داخل بسته‌شان قرار دارد

سوسپانسیون‌ها:

● سوسپانسیون‌ها داروهای مایعی هستند که در آنها ذرات جامد پراکنده شده و به طور یکنواخت در یک پایه مایع پخش می‌شوند.

 

● قبل از استفاده نیاز به تکان دادن دارند تا اطمینان حاصل شود که ذرات به خوبی مخلوط شده‌اند.

 

● سوسپانسیون‌ها معمولاً زمانی استفاده می‌شوند که مواد مؤثره دارو به راحتی حل نمی‌شوند یا در آب نامحلول هستند.

 

● همچنین ممکن است حاوی شیرین کننده‌ها و طعم دهنده‌هایی برای بهبود طعم باشند.

محلول‌ها:

● محلول‌ها داروهای مایعی هستند که مواد مؤثره در آنها در یک پایه مایع حل می‌شود.

● معمولاً شفاف هستند و قبل از استفاده نیازی به تکان دادن ندارند.

● محلول‌ها اغلب برای داروهایی استفاده می‌شوند که می‌توانند به راحتی و به طور یکنواخت در مایع حل شوند و به سرعت جذب بدن شوند.

● ممکن است با یک دستگاه اندازه گیری برای تعیین دوز دقیق بسته بندی شوند.

اکسیرها:

● اکسیرها محلول‌های شفاف، شیرین و هیدروالکلی هستند که حاوی مواد مؤثره هستند.

● اغلب در مقایسه با سایر اشکال مایع دارای الکل بیشتری هستند.

● اکسیرها اغلب زمانی استفاده می‌شوند که الکل حلالیت یا پایداری دارو را افزایش دهد.

داروهای موضعی

● داروهای موضعی داروهایی هستند که مستقیماً روی پوست یا غشاهای مخاطی اعمال می‌شوند. در اشکال مختلفی وجود دارند و برای درمان طیف گسترده‌ای از بیماری‌های پوستی یا ایجاد اثرات موضعی استفاده می‌شوند.

کرم‌ها:

● کرم‌ها شکل محبوبی از داروهای موضعی هستند. آنها ترکیبی از روغن و آب‌اند که منجر به یک قوام صاف و نیمه جامد می‌شود. کرم‌ها به راحتی اعمال و به طور یکنواخت روی پوست پخش می‌شوند. کرم‌ها معمولاً برای شرایطی مانند راش، اگزما یا پوست خشک استفاده می‌شوند.

پمادها:

● پمادها پایه‌ای چرب یا روغنی دارند و ضخیم‌تر از کرم‌ها هستند. آنها یک سد محافظ بر روی پوست ایجاد می‌کنند و اجازه جذب بهتر مواد فعال و جلوگیری از، از دست دادن رطوبت را می‌دهند. پمادها اغلب برای بیماری‌هایی مانند پسوریازیس، سوختگی یا پوست خشک و ترک خورده استفاده می‌شوند.

لوسیون‌ها:

● لوسیون‌ها در مقایسه با کرم‌ها و پمادها آب بیشتری دارند. سبک هستند و به راحتی روی پوست پخش می‌شوند و برای مناطق بزرگ‌تر یا مناطق پر مو مناسب هستند. لوسیون‌ها معمولاً برای شرایطی مانند آکنه، آفتاب سوختگی یا نیش حشرات استفاده می‌شوند.

ژل‌ها:

● ژل‌ها قوام ژله‌ای دارند و حاوی پایه آب یا الکل هستند. طوری طراحی شده‌اند که پس از استفاده به سرعت تبخیر می‌شوند و یک لایه نازک از دارو باقی می‌ماند. ژل‌ها اغلب برای شرایطی مانند آکنه، آرتریت یا درد عضلانی استفاده می‌شوند.

چسب:

● چسب‌های ترانس درمال چسب‌های حاوی دارو هستند. این دارو به تدریج از طریق پوست در یک دوره طولانی در جریان خون آزاد می‌شود. پچ‌ها معمولاً برای درمان جایگزینی هورمون، مدیریت درد یا درمان جایگزینی نیکوتین استفاده می‌شوند.

اسپری‌ها:

● اسپری‌های موضعی دارو را به شکل مایع از طریق مکانیسم اسپری تحت فشار تحویل می‌دهند. استفاده از آنها راحت است و اغلب برای شرایطی مانند آفتاب سوختگی، نیش حشرات، یا بریدگی‌ها و زخم‌های جزئی استفاده می‌شوند.

پودرها:

● پودرهای موضعی مواد ریز آسیاب شده‌ای هستند که روی پوست مالیده می‌شوند. برای شرایطی مفید هستند که نیاز به اثرات خشک کردن یا تسکین دهنده هست، مانند بثورات پوستی یا تعریق بیش از حد.

داروهای استنشاقی

● داروهای استنشاقی دستگاه‌هایی هستند که برای رساندن دارو به طور مستقیم به ریه‌ها استفاده می‌شوند. معمولاً برای درمان بیماری‌های تنفسی مانند آسم، بیماری مزمن انسدادی ریه (COPD) و سایر بیماری‌های ریوی استفاده می‌شوند. استنشاق‌ها انواع مختلفی دارند، از جمله:

استنشاقی با دوز اندازه گیری شده (MDI):

● MDIها دستگاه‌های دستی هستند که دوز خاصی از دارو را به شکل آئروسل ارائه می‌کنند. از یک قوطی تحت فشار حاوی دارو و یک دهانی یا فاصله دهنده تشکیل شده‌اند.

 

● هنگامی که دستگاه تنفسی فعال می‌شود، یک غبار ریز از دارو آزاد می‌شود و فرد آن را به ریه‌های خود استنشاق می‌کند. MDIها نیاز به هماهنگی بین فشار دادن قوطی و تنفس صحیح برای اطمینان از دریافت مؤثر دارو دارند.

استنشاق کننده‌های پودر خشک (DPI):

● DPIها دارو را به صورت پودر ارائه می‌کنند که با استنشاق کاربر فعال می‌شود. آنها به پیشرانه‌ای مانند MDI نیاز ندارند. DPIها اغلب به عنوان دستگاه‌های فعال کننده تنفس هستند یا نیاز به استنشاق دستی برای پراکنده کردن دارو دارند.

 

● استفاده از DPI برای برخی از افرادی که در هماهنگی تنفس و حرکت دست مورد نیاز برای MDI مشکل دارند، آسان‌تر است.

نبولایزرها:

● نبولایزرها وسایلی هستند که داروی مایع را به یک غبار ریز تبدیل می‌کنند که می‌توان آن را استنشاق کرد. این دستگاه از یک کمپرسور تشکیل شده که جریان هوا را ایجاد می‌کند و یک محفظه نبولایزر که در آن داروی مایع قرار دارد.

 

● نبولایزرها معمولاً برای افرادی که در استفاده از MDI یا DPI مشکل دارند، مانند کودکان خردسال، بزرگسالان مسن یا کسانی که شرایط تنفسی شدید دارند، استفاده می‌شود. دارو از طریق ماسک یا دهان استنشاق می‌شود.

 

● برخی از نکات کلی برای استفاده از دستگاه‌های تنفسی عبارتند از:

○ قبل از استفاده برای اطمینان از اختلاط مناسب دارو، دستگاه را تکان دهید (در صورت وجود).

○ قبل از استفاده از به طور کامل نفس بکشید.

○ دهانی یا ماسک استنشاقی را در دهان یا جلوی دهان خود قرار دهید تا از قرارگیری درست آن اطمینان حاصل کنید. 

○ طبق دستورالعمل دستگاه استنشاقی را فعال کنید (فشردن قوطی یا تنفس شدید). 

○ برای استنشاق دارو به آرامی و عمیق از طریق دهان نفس بکشید.

○ نفس خود را چند ثانیه نگه دارید تا دارو به مجاری تنفسی برسد. 

○ پس از استفاده از داروهای استنشاقی خاص، دهان خود را با آب بشویید تا خطر عوارض جانبی مانند برفک دهان را کاهش دهید (دستورالعمل خاص دستگاه استنشاقی خود را بررسی کنید).

شیاف

● شیاف‌ها داروهایی هستند که برای دریافت اثرات موضعی یا سیستمیک در رکتوم یا واژن قرار می‌گیرند. فرمولاسیونشان جامد یا نیمه جامد است که پش از قرار دادن در واژن یا رکتوم، ذوب، حل یا پراکنده می‌شوند.

شیاف رکتوم:

● شیاف‌های رکتال وارد رکتوم (مقعد) می‌شوند، جایی که دارو جذب جریان خون شده یا اثر موضعی در ناحیه رکتوم ایجاد می‌کند.

 

● معمولاً در مواقعی که تجویز خوراکی امکان پذیر نیست، مانند زمانی که بیمار قادر به بلعیدن نیست یا حالت تهوع یا استفراغ دارد، استفاده می‌شود.

 

● شیاف‌های رکتال در اشکال و اندازه‌های مختلف، معمولاً گلوله‌ای یا اژدری شکل هستند.

 

● اغلب از مخلوطی از مواد فعال مانند داروها یا موادی مانند کره کاکائو یا گلیسیرین ساخته می‌شوند که به عنوان پایه عمل کرده تا ورود و جذب را تسهیل کنند.

شیاف واژینال:

● شیاف واژینال برای اثرات موضعی یا جذب سیستمیک دارو وارد واژن می‌شود.

 

● معمولاً برای شرایطی مانند عفونت‌های واژن، هورمون درمانی، پیشگیری از بارداری یا برای کاهش خشکی یا ناراحتی واژن استفاده می‌شود.

 

● شیاف‌های واژینال در اشکال و اندازه‌های مختلف، معمولاً بیضی یا گلوله‌ای شکل هستند و از پایه‌ای ساخته می‌شوند که در دمای بدن ذوب یا حل می‌شود.

 

● ماده پایه می‌تواند حاوی داروها، هورمون‌ها، ضد قارچ‌ها یا سایر مواد فعال باشد.

 

● نکات کلی برای استفاده از شیاف:

○ دست‌های خود را قبل و بعد از قرار دادن کاملاً بشویید.

 

○ برای شیاف‌های رکتوم، به پهلو دراز بکشید و یک پای خود را خم کنید و شیاف را با انگشت یا اپلیکاتور اختصاصی به آرامی وارد مقعد کنید. شیاف را به اندازه‌ای فشار دهید که مطمئن شوید بیرون نمی‌افتد.

 

○ برای شیاف واژینال، یا دراز بکشید یا چمباتمه بزنید و به آرامی شیاف را با انگشت یا اپلیکاتور مخصوص وارد واژن کنید. آن را به اندازه کافی به داخل فشار دهید تا مطمئن شوید که در جای خود باقی می‌ماند.

 

○ پس از قرار دادن، چند دقیقه در حالت خوابیده یا چمباتمه باقی بمانید تا شیاف حل یا ذوب شود.

○ دوز و دفعات مصرف توصیه شده را رعایت کنید.

 

○ اگر قرار دادن شیاف دشوار است، می‌توانید آن را با آب یا یک روان کننده مبتنی بر آب مرطوب کنید تا جاگذاری آسان شود.

داروهای تزریقی

● شامل تزریق دارو یا مواد مستقیماً از طریق سوزن و سرنگ به بدن است. داروهای تزریقی به طور سریع و دقیق دارو را به جریان خون یا بافت‌های خاص می‌دهند.

تزریق زیر جلدی (SC یا Sub-Q):

● تزریق زیر جلدی شامل تزریق دارو به لایه بافت چربی بین پوست و ماهیچه است. معمولاً از یک سوزن کوتاه استفاده می‌شود و محل تزریق معمولاً در بازو، ران یا شکم است.

 

● تزریق زیر جلدی اغلب برای تجویز انسولین، واکسن‌های خاص، هورمون‌ها و برخی داروها استفاده می‌شود.

تزریق عضلانی (IM):

● تزریق عضلانی شامل تزریق دارو به عضله است که امکان جذب سریع‌تر و غلظت بالاتر دارو را فراهم می‌کند. محل تزریق معمولاً در عضله بازو، ران یا عضله باسن است. تزریق عضلانی معمولاً برای واکسن‌ها، آنتی‌بیوتیک‌ها، داروهای هورمونی خاص و سایر داروها استفاده می‌شود.

تزریق داخل وریدی (IV):

● تزریق داخل وریدی دارو را مستقیماً وارد رگ می‌کند. این روش امکان جذب فوری و کامل در جریان خون را فراهم می‌کند. تزریق IV معمولاً توسط متخصصان با استفاده از کاتتر یا سوزن و سرنگ انجام می‌شود. این شکل از دارو معمولاً برای دریافت داروها، مایعات، انتقال خون و سایر درمان‌هایی که نیاز به اثرات سریع یا دوز دقیق دارند استفاده می‌شود.

تزریق داخل جلدی (ID):

● تزریق داخل جلدی شامل تزریق مقدار کمی دارو به لایه‌های بالایی پوست، درست زیر اپیدرم است. آنها معمولاً برای تست‌های پوستی مانند تست توبرکولین یا تست آلرژی استفاده می‌شوند. تزریق داخل جلدی معمولاً از یک سوزن کوچک و کوتاه استفاده می‌کند و در قسمت داخلی ساعد یا قسمت بالای کمر انجام می‌شود.

انفوزیون داخل وریدی:

● انفوزیون داخل وریدی شامل تزریق مایعات، داروها یا سایر مواد از طریق رگ در مدت زمان معین است. اغلب با استفاده از یک کاتتر IV متصل به یک پمپ تزریق یا سیستم قطره‌ای گرانشی (سرم‌ها) انجام می‌شود. انفوزیون داخل وریدی را می‌توان برای اهداف مختلفی از جمله تجویز دارو، هیدراتاسیون، انتقال خون یا شیمی درمانی استفاده کرد.

پودرها

پودرهای دارویی:

● پودرهای دارویی مواد ریز آسیاب شده‌ای هستند که حاوی ترکیبات دارویی فعال (API) و سایر مواد کمکی هستند.

پودرهای خوراکی:

● پودرهای خوراکی طوری طراحی شده‌اند که با آب یا مایعات دیگر مخلوط شده و به صورت خوراکی مصرف می‌شوند. معمولاً به عنوان داروهایی مانند آنتی‌بیوتیک‌ها یا مسکن‌های بدون نسخه استفاده می‌شوند.

پودرهای استنشاقی:

● پودرهای استنشاقی با استفاده از دستگاه‌های استنشاقی برای رساندن دارو به طور مستقیم به سیستم تنفسی استفاده می‌شوند. این پودرها برای رسوب بهینه ریه به خوبی میکرونیزه می‌شوند و معمولاً برای داروهای آسم یا درمان بیماری انسداد مزمن ریه (COPD) استفاده می‌شوند.

پودرهای موضعی:

● پودرهای موضعی برای استفاده مستقیم روی پوست استفاده می‌شوند. به جذب رطوبت، ایجاد یک سد محافظ یا ارائه مواد فعال برای درمان بیماری‌های پوستی مانند بثورات، عفونت‌ها یا تعریق بیش از حد کمک می‌کنند.

پودرهای آرایشی:

● پودرهای آرایشی برای کاربردهای مختلف زیبایی و مراقبت از پوست استفاده می‌شوند که شامل:

پودرهای صورت:

● از پودرهای صورت برای تنظیم آرایش، کنترل درخشندگی و دادن ظاهری مات به پوست استفاده می‌شود. آنها می‌توانند شفاف یا رنگی باشند تا با رنگ‌های مختلف پوست مطابقت داشته باشند.

پودرهای بدن:

● پودرهای بدن برای جذب رطوبت و کاهش اصطکاک روی پوست، به ویژه در مناطقی که مستعد تعریق هستند، استفاده می‌شوند. آنها معمولاً در روتین‌های مراقبت از پوست یا برای ایجاد رایحه‌ای تازه استفاده می‌شوند.

شامپوهای خشک:

● شامپوهای خشک پودرهایی هستند که برای جذب چربی اضافی و طراوت بخشیدن به موها در فاصله بین شستشو استفاده می‌شوند. آنها را روی ریشه موها می‌زنند و سپس برس می‌کشند تا پخش شود و موها حجم بگیرند.