عدم تحمل لاکتوز؛ علل، علائم، روش تشخیص و درمان کودکان و بزرگسالان

عدم تحمل لاکتوز چیست؟

عدم تحمل لاکتوز وضعیتی است که در آن دستگاه گوارش قادر به هضم کامل لاکتوز، قند طبیعی موجود در شیر و محصولات لبنی، نمی باشد. لاکتوز یک دی ساکارید است که از دو مولکول ساده گلوکز و گالاکتوز تشکیل شده است و برای جذب در روده کوچک باید ابتدا توسط آنزیم لاکتاز به این دو مولکول شکسته شود. آنزیم لاکتاز در سطح سلول های روده کوچک تولید می شود و نقش کلیدی در فرآیند هضم لاکتوز دارد.

در افرادی که فعالیت آنزیم لاکتاز کاهش یافته یا کاملا غایب است، لاکتوز به شکل هضم نشده وارد روده بزرگ می شود. در آنجا توسط باکتری های روده تخمیر شده و گازها و اسیدهای آلی تولید می کند که باعث ایجاد علائم گوارشی نظیر درد شکم، نفخ، اسهال و احساس ناراحتی می شود.

کاهش فعالیت لاکتاز می تواند به دلایل ژنتیکی، محیطی یا آسیب به مخاط روده رخ دهد و از نظر شدت و مدت زمان بروز علائم در افراد مختلف متفاوت است. این اختلال از نظر شیوع در جمعیت های مختلف جهان متغیر است و در برخی نژادها درصد بالاتری از افراد به این بیماری مبتلا می شوند.

از نظر بالینی، عدم تحمل لاکتوز با آلرژی به پروتئین های شیر تفاوت دارد و مدیریت صحیح آن مستلزم تشخیص دقیق و تنظیم رژیم غذایی مناسب است تا از بروز مشکلات تغذیه ای و گوارشی جلوگیری شود.

علائم و نشانه های عدم تحمل لاکتوز در بزرگ سالان و کودکان

علت اصلی ایجاد عدم تحمل لاکتوز به کاهش یا نبود آنزیم لاکتاز در روده کوچک بازمی گردد. آنزیم لاکتاز مسئول تجزیه لاکتوز، قند موجود در شیر و فرآورده های لبنی، به دو قند ساده تر یعنی گلوکز و گالاکتوز است که قابلیت جذب در دستگاه گوارش را دارند. در شرایطی که سطح این آنزیم کاهش یابد یا تولید آن متوقف شود، لاکتوز هضم نشده وارد روده بزرگ می شود و با تخمیر توسط باکتری های روده باعث بروز علائم ناراحت کننده ای می گردد.

یکی از دلایل شایع کاهش آنزیم لاکتاز، زمینه ژنتیکی است. تولید آنزیم در دوره شیرخوارگی بالا است ولی پس از گذر از این دوران، تولید آن به مرور کاهش پیدا می کند. این کاهش در برخی جمعیت ها بیشتر دیده می شود و باعث می شود افراد در سنین بالاتر نسبت به لاکتوز حساس تر باشند. در برخی موارد، افراد از بدو تولد یا اوایل کودکی دچار نقص ژنتیکی در تولید لاکتاز هستند که این حالت نادر و مادرزادی نامیده می شود.

عوامل دیگری که موجب کاهش یا توقف تولید آنزیم لاکتاز می شوند، شامل بیماری های التهابی روده مانند بیماری کرون یا کولیت، آسیب های ناشی از عفونت های ویروسی و عفونت های باکتریایی در دستگاه گوارش و همچنین آسیب های فیزیکی به روده کوچک مثل جراحی یا پرتو درمانی می باشند. این عوامل باعث آسیب به سلول های روده ای که مسئول تولید لاکتاز هستند می شوند و در نتیجه میزان آنزیم کاهش می یابد.

همچنین بیماری هایی مانند سلیاک که باعث اختلال در جذب مواد مغذی و آسیب مخاط روده کوچک می شوند، بر تولید آنزیم تأثیر می گذارند و می توانند علائم عدم تحمل لاکتوز را تشدید کنند. به این ترتیب، عدم تحمل لاکتوز در نتیجه کاهش یا فقدان آنزیم لاکتاز به وجود می آید که عوامل ژنتیکی، بیماری های روده، آسیب های جسمی و عفونت ها در ایجاد آن نقش دارند. شناخت دقیق این علل به شناسایی بهتر بیماری و انتخاب روش های درمانی مناسب کمک می کند.

 

علائم و نشانه های عدم تحمل لاکتوز در نوزادان

علائم عدم تحمل لاکتوز در نوزادان پس از مصرف شیر یا فرآورده های لبنی خود را نشان می دهد و می تواند باعث ناراحتی و اختلال در روند رشد و تغذیه آن ها شود. یکی از اولین نشانه ها نفخ و تجمع گاز در شکم نوزاد است که در اثر تخمیر لاکتوز هضم نشده توسط باکتری های روده بزرگ رخ می دهد و منجر به درد و بی قراری نوزاد می شود. این دردهای شکمی ممکن است همراه با گریه های مکرر و شدید باشد و باعث اختلال در خواب و آرامش نوزاد گردد.

از دیگر علائم مهم اسهال آبکی است که اغلب با بوی ترش و اسیدی مشخص می شود. این اسهال می تواند باعث کاهش جذب مواد مغذی و کم آبی در بدن نوزاد شود و در نتیجه وزن گیری نوزاد کاهش یابد یا حتی منجر به ضعف عمومی گردد. همچنین ممکن است نوزاد پس از شیر خوردن دچار استفراغ شود که نشانه حساسیت دستگاه گوارش به لاکتوز است.

علائم دیگری مانند حالت تهوع، بی اشتهایی و تغییر رفتار نوزاد از قبیل تحریک پذیری و گریه های طولانی، نشان دهنده وجود مشکل در هضم لاکتوز است. برخی نوزادان ممکن است پس از تغذیه حالت ناخوشایندی را تجربه کنند و از خوردن شیر خودداری کنند که این موضوع به دلیل درد و ناراحتی های گوارشی است.

تشخیص دقیق این علائم نیازمند ارزیابی تخصصی پزشکی است، زیرا شرایط مشابهی در نوزادان وجود دارد که علائمی مانند علائم عدم تحمل لاکتوز نشان می دهند. بنابراین، در صورت مشاهده هر یک از این نشانه ها، مراجعه به پزشک و پیگیری های لازم جهت مدیریت و درمان مناسب ضروری است.

ارتباط میان عدم تحمل لاکتوز و رفلاکس معده در نوزادان

عدم تحمل لاکتوز و رفلاکس معده دو مشکل شایع در نوزادان هستند که گاهی به صورت همزمان ظاهر می شوند و می توانند یکدیگر را تشدید کنند. در نوزادانی که آنزیم لاکتاز به میزان کافی تولید نمی شود، لاکتوز موجود در شیر و فرآورده های لبنی به طور کامل هضم نمی شود و وارد روده بزرگ می گردد. این لاکتوز هضم نشده در روده تخمیر شده و باعث تولید گاز و اسید می شود که به نفخ، درد و ناراحتی شکمی منجر می شود.

این ناراحتی ها باعث تحریک دستگاه گوارش و افزایش فشار داخل شکم می شوند که ممکن است زمینه ساز رفلاکس معده باشد. رفلاکس معده در نوزادان به برگشت محتویات معده به مری گفته می شود و با علائمی مانند استفراغ، سوزش و بی قراری همراه است. هنگامی که رفلاکس با درد و نفخ ناشی از عدم تحمل لاکتوز همراه شود، شدت علائم افزایش یافته و نوزاد به صورت مکرر بی قرار می شود.

از سوی دیگر، رفلاکس مکرر می تواند به تدریج باعث التهاب مخاط مری و کاهش عملکرد طبیعی دستگاه گوارش شود که این امر ممکن است توانایی هضم و جذب مواد غذایی از جمله لاکتوز را کاهش دهد. بنابراین، رابطه ای دوطرفه بین عدم تحمل لاکتوز و رفلاکس معده در نوزادان وجود دارد که مدیریت همزمان این دو مشکل برای بهبود وضعیت نوزاد ضروری است.

تشخیص دقیق و افتراق این دو وضعیت اهمیت زیادی دارد، زیرا هر کدام درمان های متفاوتی دارند. پزشکان با ارزیابی علائم، انجام آزمایش های لازم و پیگیری وضعیت نوزاد، برنامه درمانی مناسبی ارائه می دهند تا رفلاکس و عدم تحمل لاکتوز به طور همزمان کنترل شده و کیفیت زندگی نوزاد بهبود یابد.

 

تشخیص عدم تحمل لاکتوز: روش ها و آزمایش ها

۱. آزمایش تحمل لاکتوز

آزمایش تحمل لاکتوز یکی از روش های متداول برای تشخیص این بیماری است. در این آزمایش، فرد تحت نظر پزشک مقدار مشخصی محلول حاوی لاکتوز مصرف می کند و سپس سطح گلوکز خون او در فواصل زمانی مشخص اندازه گیری می شود. اگر آنزیم لاکتاز به اندازه کافی تولید شود، لاکتوز به گلوکز تجزیه شده و سطح گلوکز خون افزایش می یابد. اما در صورت کاهش آنزیم، سطح گلوکز تغییر قابل توجهی ندارد که نشان دهنده عدم هضم لاکتوز است.

۲. آزمایش تنفس هیدروژن

آزمایش تنفس هیدروژن، روش غیرتهاجمی و دقیقی برای تشخیص عدم تحمل لاکتوز است. پس از مصرف لاکتوز، بیمار بازدم خود را در فواصل زمانی مشخص به دستگاهی می دمد که میزان هیدروژن موجود در هوا را اندازه گیری می کند. افزایش سطح هیدروژن در بازدم نشان دهنده تخمیر لاکتوز هضم نشده توسط باکتری های روده است و به تأیید تشخیص کمک می کند.

۳. آزمایش مدفوع

آزمایش مدفوع بیشتر در کودکان خردسال و نوزادان کاربرد دارد. در این روش، نمونه مدفوع بررسی می شود تا میزان اسیدهای لاکتیک و قندهای غیرقابل هضم مشخص شود. وجود لاکتوز در مدفوع و افزایش اسیدهای آلی نشانه ای از عدم هضم لاکتوز است که همراه با اسهال اسیدی دیده می شود.

۴. رژیم حذف لاکتوز

در برخی موارد، پزشک بر اساس علائم بیمار رژیم حذف لاکتوز را توصیه می کند. در این روش، مصرف شیر و محصولات لبنی برای مدتی قطع می شود. در صورت بهبود علائم، تشخیص عدم تحمل لاکتوز تقویت می شود. این روش به عنوان روشی غیر آزمایشگاهی برای تشخیص و مدیریت بیماری کاربرد دارد.

۵. نمونه برداری از روده کوچک

در شرایط خاص و موارد پیچیده تر، نمونه برداری از مخاط روده کوچک و اندازه گیری فعالیت آنزیم لاکتاز در آزمایشگاه های تخصصی انجام می شود. این روش تهاجمی بوده و به ندرت استفاده می شود، اما می تواند تشخیص قطعی را فراهم کند. 

 

تفاوت بین عدم تحمل لاکتوز و آلرژی به لبنیات

ماهیت بیماری

عدم تحمل لاکتوز به دلیل کمبود یا نبود آنزیم لاکتاز ایجاد می شود که مسئول هضم قند لاکتوز در شیر است. در نتیجه، لاکتوز به طور کامل تجزیه نشده و وارد روده بزرگ می شود. آلرژی به لبنیات واکنشی ایمنی است که سیستم بدن به پروتئین های شیر مانند کازئین و آب پنیر نشان می دهد.

علائم بالینی

علائم عدم تحمل لاکتوز محدود به دستگاه گوارش بوده و شامل نفخ، درد شکمی، اسهال و گاز است. علائم آلرژی به لبنیات گسترده تر است و می تواند پوست، دستگاه تنفسی و سیستم گوارش را درگیر کند. مواردی مانند کهیر، تورم، مشکلات تنفسی، استفراغ شدید و حتی شوک آنافیلاکتیک ممکن است دیده شود.

زمان بروز علائم

علائم عدم تحمل لاکتوز چند دقیقه تا چند ساعت پس از مصرف لبنیات ظاهر می شوند. واکنش آلرژیک در عرض چند دقیقه پس از تماس با پروتئین شیر رخ می دهد.

روش های تشخیصی

تشخیص عدم تحمل لاکتوز از طریق آزمایش هایی مثل تست تحمل لاکتوز و آزمایش تنفس هیدروژن انجام می شود. برای تشخیص آلرژی به لبنیات از آزمایش خون برای شناسایی آنتی بادی های خاص و تست های پوستی استفاده می شود.

راهکارهای درمانی

در عدم تحمل لاکتوز، کاهش مصرف لاکتوز یا استفاده از محصولات کم لاکتوز و مکمل های آنزیمی کمک کننده است. در آلرژی به لبنیات، پرهیز کامل از پروتئین های شیر ضروری است و در موارد حاد نیاز به داروهای ضدحساسیت یا تزریق آمپول اورژانسی وجود دارد.

 

راهکارهای تغذیه ای و رژیم کم لاکتوز

عدم تحمل لاکتوز به دلیل کمبود آنزیم لاکتاز باعث می شود که هضم لاکتوز، قند موجود در شیر و فرآورده های لبنی، با مشکل مواجه شود. برای کاهش علائم و بهبود وضعیت گوارشی، رعایت رژیم غذایی مناسب اهمیت زیادی دارد.

حذف یا کاهش مصرف لاکتوز

مهم ترین راهکار، محدود کردن یا حذف مواد غذایی حاوی لاکتوز است. شیر و محصولات لبنی مانند پنیر، ماست، بستنی و کره، منابع اصلی لاکتوز محسوب می شوند. در برخی افراد ممکن است مصرف مقادیر اندک این مواد بدون بروز علائم امکان پذیر باشد، اما در موارد شدیدتر، بهتر است مصرف این محصولات به حداقل برسد.

استفاده از محصولات کم لاکتوز

امروزه محصولات لبنی کم لاکتوز یا بدون لاکتوز در بازار موجود است که می توانند جایگزین مناسبی برای لبنیات عادی باشند. این محصولات با آنزیم لاکتاز ترکیب شده اند و به هضم بهتر لاکتوز کمک می کنند.

مصرف آنزیم لاکتاز به عنوان مکمل

مکمل های حاوی آنزیم لاکتاز در دسترس هستند که قبل از مصرف لبنیات خورده می شوند و باعث تجزیه لاکتوز در دستگاه گوارش می شوند. این روش به خصوص برای افرادی که می خواهند به طور محدود لبنیات مصرف کنند، مفید است.

انتخاب منابع غذایی جایگزین

برای تامین کلسیم و ویتامین D که از لبنیات به دست می آیند، باید منابع غذایی دیگر جایگزین شوند. سبزیجات برگ سبز مانند کلم پیچ، بروکلی، بادام و ماهی های چرب گزینه های مناسبی هستند. همچنین استفاده از نوشیدنی های گیاهی غنی شده مانند شیر بادام یا شیر سویا می تواند کمک کننده باشد.

رعایت تنوع و تعادل در رژیم غذایی

حفظ تنوع غذایی و مصرف مواد مغذی کافی به تقویت سیستم ایمنی و سلامت عمومی کمک می کند. مصرف مواد پروتئینی، غلات کامل، میوه ها و سبزیجات به تعادل رژیم غذایی کمک می کند و از بروز کمبودهای تغذیه ای جلوگیری می کند.

 

منابع طبیعی و مکمل های مفید در مدیریت نشانه های عدم تحمل لاکتوز

مدیریت علائم عدم تحمل لاکتوز علاوه بر رعایت رژیم کم لاکتوز، می تواند با استفاده از منابع طبیعی و مکمل های غذایی بهبود یابد. این روش ها به کاهش ناراحتی های گوارشی کمک می کنند و کیفیت زندگی را ارتقا می دهند.

منابع طبیعی آنزیم لاکتاز

آنزیم لاکتاز نقش کلیدی در هضم لاکتوز دارد. برخی مواد غذایی و گیاهان می توانند به طور طبیعی به افزایش فعالیت آنزیم های گوارشی کمک کنند. به عنوان مثال، زنجبیل و نعناع از جمله گیاهانی هستند که با کاهش التهاب و بهبود عملکرد دستگاه گوارش، تسکین دهنده علائم هستند.

مکمل های آنزیمی

مکمل های حاوی آنزیم لاکتاز به شکل قرص یا قطره در دسترس هستند و می توانند پیش از مصرف مواد لبنی به کاهش علائم کمک کنند. این مکمل ها باعث تجزیه لاکتوز در دستگاه گوارش می شوند و مانع بروز علائم ناخوشایند می گردند.

پروبیوتیک ها

پروبیوتیک ها باکتری های مفیدی هستند که تعادل میکروبی روده را حفظ کرده و به بهبود هضم کمک می کنند. مصرف مواد پروبیوتیکی مانند ماست های حاوی باکتری زنده، کفیر و مکمل های پروبیوتیک می تواند به کاهش نفخ و سایر علائم مرتبط با عدم تحمل لاکتوز کمک کند.

مواد غذایی غنی از کلسیم و ویتامین D

برای جلوگیری از کمبود کلسیم و ویتامین D که در اثر کاهش مصرف لبنیات ممکن است رخ دهد، مصرف منابع طبیعی این مواد اهمیت دارد. سبزیجات برگ سبز، ماهی های چرب مانند سالمون و مکمل های ویتامین D گزینه های مناسب هستند.

مصرف آب و فعالیت بدنی

حفظ هیدراتاسیون مناسب و انجام فعالیت های منظم بدنی به عملکرد بهتر دستگاه گوارش کمک می کند و از بروز یبوست و ناراحتی های گوارشی پیشگیری می کند.

 

سوالات مهم درباره عدم تحمل لاکتوز

۱. عدم تحمل لاکتوز چگونه ایجاد می شود؟

کمبود آنزیم لاکتاز باعث می شود لاکتوز در روده هضم نشود و علائم گوارشی ظاهر شوند.

۲. چه غذاهایی باید در رژیم غذایی محدود یا حذف شوند؟

شیر و محصولات لبنی مانند پنیر، ماست، بستنی و کره بیشترین لاکتوز را دارند.

۳. آیا استفاده از محصولات بدون لاکتوز مفید است؟

بله، این محصولات لاکتوز کمی دارند و به کاهش علائم کمک می کنند.

۴. آیا عدم تحمل لاکتوز می تواند خطرناک باشد؟

خطر جانی ندارد، اما می تواند کیفیت زندگی را کاهش دهد.

۵. چگونه می توان عدم تحمل لاکتوز را تشخیص داد؟

با آزمایش هایی مانند تست تحمل لاکتوز و تست تنفس هیدروژن.

 

نکات مهم و توصیه های پزشک درباره عدم تحمل لاکتوز

عدم تحمل لاکتوز یکی از مشکلات شایع گوارشی است که با رعایت چند نکته ساده می توان به خوبی آن را مدیریت کرد و کیفیت زندگی را حفظ نمود.

اولین نکته اساسی، تشخیص دقیق بیماری است. مراجعه به پزشک و انجام آزمایش های مربوط برای تایید کمبود آنزیم لاکتاز ضروری است تا از بروز مشکلات ناشی از سایر بیماری ها جلوگیری شود.

پس از تشخیص، تنظیم رژیم غذایی اهمیت بالایی دارد. حذف یا کاهش مصرف مواد غذایی حاوی لاکتوز باید با دقت و توجه به نیازهای تغذیه ای بدن انجام شود تا کمبود مواد معدنی و ویتامین ها رخ ندهد.

پزشکان توصیه می کنند از محصولات لبنی کم لاکتوز یا بدون لاکتوز استفاده شود و در صورت نیاز، مکمل های آنزیمی تحت نظر متخصص مصرف گردد. همچنین جایگزین های مناسب برای تامین کلسیم و ویتامین D باید در برنامه غذایی گنجانده شود.

توجه به علائم و واکنش بدن پس از مصرف لبنیات اهمیت دارد؛ در صورت بروز علائم شدید یا غیرمعمول، مراجعه مجدد به پزشک ضروری است.

ورزش منظم، حفظ وزن مناسب و مدیریت استرس نیز می توانند به بهبود عملکرد دستگاه گوارش کمک کنند و علائم بیماری را کاهش دهند.

در نهایت، خوددرمانی و حذف بدون برنامه لبنیات می تواند منجر به کمبودهای تغذیه ای شود؛ بنابراین همراهی با پزشک یا کارشناس تغذیه برای تنظیم رژیم غذایی توصیه می شود.