سیروز چیست و چه علائمی ایجاد می کند؟

سیروز کبدی چیست؟

سیروز کبدی یک بیماری مزمن و پیش رونده کبدی است که در آن بافت طبیعی کبد به تدریج توسط بافت فیبروزی (اسکار) جایگزین می شود. این روند باعث از دست رفتن تدریجی عملکرد کبد می شود و ساختار طبیعی کبد به شدت تغییر می کند. سیروز به معنی زخم شدن کبد است که ناشی از آسیب مکرر یا مزمن به سلول های کبدی است.

تفاوت سیروز کبدی و هپاتیت

هپاتیت به معنای التهاب کبد است که می تواند علل مختلفی داشته باشد، از جمله عفونت ویروسی (مانند هپاتیت B و C)، مصرف الکل، داروها یا بیماری های خودایمنی. هپاتیت می تواند حاد یا مزمن باشد و در مراحل اولیه آسیب کبدی برگشت پذیر است. اما اگر التهاب مزمن باقی بماند و درمان نشود، می تواند به سیروز کبدی منجر شود، یعنی مرحله ای که آسیب کبدی دائمی و پیشرفته شده است.

آیا سیروز کبد همان سرطان است؟

خیر، سیروز کبدی و سرطان کبد دو وضعیت متفاوت هستند، اما ارتباط نزدیکی دارند. سیروز کبدی یک بیماری بافتی و فیبروزی است که موجب کاهش عملکرد کبد می شود، در حالی که سرطان کبد (مانند هپاتوسلولار کارسینوما) رشد غیرقابل کنترل سلول های سرطانی در کبد است. وجود سیروز به عنوان یک عامل خطر مهم برای ابتلا به سرطان کبد محسوب می شود، زیرا تغییرات ساختاری و آسیب مزمن در کبد می تواند به ایجاد تومورهای بدخیم کمک کند.

 

مراحل سیروز کبدی

سیروز کبدی یک بیماری پیشرونده است که از مراحل اولیه تا پیشرفته طی می شود و در هر مرحله، تغییرات بافتی و عملکردی کبد شدت می یابد. شناخت دقیق هر مرحله به تشخیص به موقع و تعیین بهترین روش درمان کمک می کند.

مراحل اولیه سیروز کبدی

در مراحل ابتدایی، کبد هنوز تا حدی قادر به حفظ عملکرد خود است و آسیب های فیبروزی (زخم ها) محدود هستند. در این مرحله اغلب بیماران ممکن است هیچ علامت واضحی نداشته باشند یا علائم خفیف مانند خستگی، کاهش اشتها یا ناراحتی خفیف شکم را تجربه کنند. آزمایشات خون ممکن است نوساناتی در آنزیم های کبدی نشان دهند، اما عملکرد کلی کبد هنوز نسبتا حفظ شده است.

مراحل میانی تا متوسط

با پیشرفت بیماری، فیبروز گسترده تر شده و ساختار کبد به شدت تغییر می کند. در این مرحله علائم مشخص تری ظاهر می شوند، از جمله زردی پوست و چشم (یرقان)، تورم شکم (آسیت)، کبودی و خونریزی آسان، خارش پوست، و افزایش فشار خون در ورید باب (پورتال هیپرتنشن). ممکن است خستگی شدیدتر و ضعف عمومی به وجود آید.

مراحل پیشرفته سیروز

در این مرحله، کبد به شدت آسیب دیده و عملکردش به میزان قابل توجهی کاهش یافته است. عوارض جدی مانند اختلالات انعقادی، نارسایی کبدی، تجمع مایعات در شکم و اندام ها، خونریزی گوارشی به علت واریس های مری و آنسفالوپاتی کبدی (اختلال عملکرد مغزی به دلیل تجمع سموم) رخ می دهد. در این مرحله نیاز به درمان های تخصصی و حتی پیوند کبد مطرح می شود.

علائم سیروز کبدی در هر مرحله

مرحله اولیه: خستگی، ضعف، کاهش وزن، احساس پری و ناراحتی خفیف در ناحیه کبد

مرحله میانی: زردی پوست و چشم، تورم شکم (آسیت)، خونریزی آسان، تغییر رنگ ادرار و مدفوع

مرحله پیشرفته: خونریزی های شدید گوارشی، آنسفالوپاتی کبدی (گیجی، خواب آلودگی، کما)، تجمع مایعات شدید، اختلالات انعقادی

طول عمر بیماران سیروز کبدی در هر مرحله

طول عمر بیماران مبتلا به سیروز کبدی بستگی مستقیم به مرحله بیماری، علت زمینه ای، میزان درمان و کنترل عوارض دارد:

مرحله اولیه: با تشخیص زودهنگام و کنترل عوامل آسیب رسان، طول عمر می تواند تقریباً طبیعی باشد. درمان موثر می تواند پیشرفت بیماری را کند یا متوقف کند.

مرحله میانی: طول عمر به میزان آسیب کبد و عوارضی که ایجاد شده بستگی دارد. با مراقبت های تخصصی و درمان های حمایتی می توان کیفیت و طول عمر را بهبود بخشید.

مرحله پیشرفته: پیش آگهی ضعیف تر است و بدون پیوند کبد، مرگ ومیر ناشی از نارسایی کبدی یا عوارض آن بالا است. پیوند کبد می تواند به طور چشمگیری طول عمر را افزایش دهد.

علائم سیروز کبدی

سیروز کبدی بیماری پیچیده ای است که طیف وسیعی از علائم بالینی را ایجاد می کند. شناخت دقیق این علائم، چه در ویزیت بالینی و چه در ارزیابی آزمایشگاهی، برای تشخیص به موقع و مدیریت مناسب حیاتی است. همچنین درک این علائم به داروسازان کمک می کند تا در تجویز داروها و آموزش بیمار بهتر عمل کنند.

علائم عمومی و گوارشی

در مراحل اولیه، بیماران ممکن است با شکایت از خستگی مزمن، ضعف عمومی و کاهش اشتها مراجعه کنند. این علائم ناشی از کاهش عملکرد کبد در متابولیسم مواد غذایی و ذخیره انرژی است. همچنین کاهش وزن غیرارادی یکی از نشانه های هشداردهنده است.

با پیشرفت بیماری، علائم گوارشی برجسته تر می شوند:

تهوع و استفراغ: ناشی از تجمع سموم و اختلال عملکرد کبدی در فرآیند متابولیسم داروها و مواد غذایی.

درد یا احساس سنگینی در ناحیه فوقانی شکم (ناحیه کبد): این درد معمولا مبهم است و به علت التهاب، تورم و کشیدگی کپسول کبد ایجاد می شود.

آسیت (تجمع مایع در حفره شکمی): یکی از نشانه های مهم پیشرفته سیروز که به دلیل فشار پورتال و کاهش تولید آلبومین رخ می دهد. آسیت می تواند باعث افزایش حجم شکم و احساس سنگینی و ناراحتی شود.

خونریزی گوارشی: به دلیل ایجاد واریس های مری و معده (ناشی از فشار خون پورتال) اتفاق می افتد و می تواند تهدیدکننده زندگی باشد.

علائم در پوست و چشم

پوست و چشم یکی از اولین نواحی است که تغییرات ناشی از سیروز در آن مشاهده می شود:

یرقان (زردی): تجمع بیلی روبین در خون به علت اختلال در متابولیسم و دفع آن توسط کبد باعث زرد شدن پوست و سفید چشم ها می شود. این علامت در مراحل میانی تا پیشرفته دیده می شود.

خارش پوست: یکی از علائم شایع در بیماران سیروز، ناشی از تجمع اسیدهای صفراوی در پوست است که به دلیل انسداد جریان صفرا رخ می دهد. این خارش گاهی اوقات بسیار شدید و آزاردهنده است.

کبودی و خونریزی آسان: کاهش تولید فاکتورهای انعقادی در کبد باعث می شود بیماران مستعد کبودی و خونریزی حتی با ضربه های کوچک باشند.

عروق عنکبوتی (Spider angiomas): رگ های خونی کوچک و قرمزرنگ روی پوست که به علت افزایش استروژن در بیماران سیروز دیده می شوند.

تغییرات ناخن ها و پوست: از جمله سفید شدن ناخن ها، قرمزی کف دست (Palmar erythema) و تورم پوست.

علائم سیروز کبدی در آزمایش خون

آزمایش های خونی نقش کلیدی در تشخیص و پیگیری روند سیروز کبدی دارند. برخی از یافته های مهم عبارتند از:

افزایش آنزیم های کبدی (ALT، AST): این آنزیم ها نشان دهنده آسیب سلولی کبدی هستند، ولی در سیروز پیشرفته ممکن است کاهش یابند به علت کاهش تعداد سلول های کبدی. نسبت AST به ALT بالاتر از 1 است که می تواند به عنوان نشانه سیروز باشد.

کاهش آلبومین: آلبومین پروتئینی است که در کبد ساخته می شود و کاهش آن نشان دهنده کاهش توانایی سنتز پروتئین توسط کبد است.

افزایش بیلی روبین: به علت اختلال در دفع بیلی روبین، سطح آن در خون بالا می رود که منجر به زردی می شود.

کاهش فاکتورهای انعقادی (مانند پروترومبین): که باعث افزایش زمان پروترومبین (PT) و خطر خونریزی می شود.

ترومبوسیتوپنی: کاهش تعداد پلاکت ها که به علت بزرگ شدن طحال ناشی از فشار خون پورتال رخ می دهد.

هیپوکلسترولمی و تغییر در الکترولیت ها: در مراحل پیشرفته می تواند دیده شود.

علت سیروز کبدی چیست؟

سیروز کبدی نتیجه آسیب مزمن و پیشرونده به بافت کبد است که در نهایت منجر به جایگزینی بافت سالم کبد با بافت اسکار (فیبروز) می شود. این آسیب مزمن می تواند ناشی از عوامل متعددی باشد که مهم ترین آن ها عبارتند از:

الکل (Alcoholic liver disease)

مصرف طولانی مدت و مکرر الکل، یکی از شایع ترین علل سیروز کبدی در جهان است. الکل مستقیماً سلول های کبدی را تخریب می کند و باعث التهاب مزمن و تجمع چربی در کبد (کبد چرب الکلی) می شود که به مرور زمان به فیبروز و سپس سیروز می انجامد. روند آسیب ناشی از الکل می تواند از چند سال تا چند دهه طول بکشد و میزان تخریب به میزان مصرف و مدت زمان آن بستگی دارد. همچنین، الکل باعث کاهش توانایی کبد در ترمیم خود و متابولیسم داروها و سموم می شود.

هپاتیت مزمن (B، C)

عفونت های ویروسی مزمن کبدی، به ویژه هپاتیت B و هپاتیت C، از علل مهم بروز سیروز کبدی هستند. ویروس ها باعث التهاب مزمن کبد می شوند که سیستم ایمنی بدن در پاسخ به این ویروس ها به بافت کبد آسیب می زند. این التهاب مزمن، در طول سال ها باعث فیبروز و در نهایت سیروز می شود. هپاتیت C یکی از شایع ترین علل سیروز کبدی در بسیاری از کشورها به شمار می آید. درمان به موقع و موثر این عفونت ها می تواند از پیشرفت سیروز جلوگیری کند.

کبد چرب غیرالکلی (Non-Alcoholic Fatty Liver Disease - NAFLD)

کبد چرب غیرالکلی یکی از علل رو به افزایش سیروز کبدی است که در اثر تجمع چربی در سلول های کبدی بدون مصرف الکل زیاد ایجاد می شود. این بیماری ارتباط نزدیکی با سندرم متابولیک، چاقی، دیابت نوع ۲، فشارخون و اختلالات چربی خون دارد. التهاب ناشی از تجمع چربی (استئاتوهپاتیت غیرالکلی) می تواند به فیبروز و نهایتاً سیروز منجر شود. به دلیل شیوع زیاد چاقی و دیابت، NAFLD به یکی از مهم ترین علل سیروز کبدی تبدیل شده است.

بیماری های ارثی یا خودایمنی

برخی بیماری های ژنتیکی مانند هموکروماتوز (انباشت آهن در کبد)، بیماری ویلسون (انباشت مس در کبد)، و آلفا-۱ آنتی تریپسین دیفیسینسی می توانند باعث آسیب مزمن به کبد و بروز سیروز شوند. همچنین، بیماری های خودایمنی مانند هپاتیت خودایمنی و کلانژیت صفراوی اولیه که سیستم ایمنی به سلول های کبد و مجاری صفراوی حمله می کند، می توانند در طول زمان به ایجاد سیروز منجر شوند.

عوارض سیروز کبدی

سیروز کبدی به عنوان یک بیماری پیش رونده و مزمن، به مرور زمان باعث ایجاد عوارض متعددی در ارگان های مختلف بدن می شود که بعضی از آن ها می توانند تهدیدکننده حیات باشند. شناخت این عوارض به پزشکان در ارزیابی شدت بیماری و انتخاب درمان مناسب کمک می کند و داروسازان را در مدیریت دارویی و آموزش بیمار یاری می رساند.

آسیت (تجمع مایع در شکم)

یکی از شایع ترین و مهم ترین عوارض سیروز، تجمع مایع در حفره شکمی است که به آن آسیت گفته می شود. این حالت ناشی از افزایش فشار خون پورتال و کاهش تولید آلبومین توسط کبد است. تجمع مایع باعث افزایش حجم شکم، احساس سنگینی و ناراحتی و در موارد پیشرفته مشکلات تنفسی می شود. آسیت می تواند زمینه ساز عفونت های شکمی شود که به آن پریتونیت آسیتی گفته می شود و نیاز به درمان فوری دارد.

واریس مری و خونریزی

فشار خون پورتال که به دلیل انسداد جریان خون در کبد ایجاد می شود، باعث گشاد شدن عروق واریسی در مری و معده می شود. این واریس ها شکننده و مستعد خونریزی شدید هستند که می تواند یک اورژانس پزشکی و تهدیدکننده زندگی باشد. خونریزی واریس مری نیازمند درمان های فوری دارویی و گاهی اقدامات اندوسکوپی برای کنترل خونریزی است.

نارسایی کبدی

با پیشرفت سیروز، بخش قابل توجهی از سلول های کبدی از بین رفته و کبد توانایی عملکرد طبیعی خود را از دست می دهد. نارسایی کبدی به معنی از دست رفتن کارکردهای حیاتی کبد مانند سم زدایی، سنتز پروتئین ها و عوامل انعقادی، و تنظیم متابولیسم است که می تواند منجر به بروز علائمی مانند زردی، خونریزی، اختلالات متابولیکی و اختلال عملکرد سیستم عصبی شود.

آنسفالوپاتی کبدی (اختلالات مغزی)

اختلال عملکرد کبد باعث تجمع سموم در خون و در نهایت رسیدن آن ها به مغز می شود. این حالت که آنسفالوپاتی کبدی نام دارد، می تواند از تغییرات رفتاری خفیف تا اختلالات شدید شناختی، خواب آلودگی، گیجی و حتی کما متغیر باشد. درمان آنسفالوپاتی شامل کنترل علت زمینه ای، استفاده از داروهایی مانند لاکتولوز و مدیریت عفونت ها و خونریزی ها است.

خطر سرطان کبد (هپاتوسلولار کارسینوما)

سیروز کبدی ریسک ابتلا به سرطان اولیه کبد یا هپاتوسلولار کارسینوما را به طور چشمگیری افزایش می دهد. بیماران سیروزی باید به صورت منظم تحت نظر پزشک قرار گیرند و از روش های تصویربرداری و آزمایش های خون (مانند AFP) برای غربالگری سرطان کبد استفاده کنند. تشخیص زودهنگام سرطان کبد می تواند به درمان موفق تر کمک کند.

روش های تشخیص سیروز کبدی

تشخیص به موقع و دقیق سیروز کبدی نقش حیاتی در مدیریت بیماری و پیشگیری از عوارض جدی دارد. برای تشخیص سیروز کبدی از مجموعه ای از روش های بالینی، آزمایشگاهی و تصویربرداری استفاده می شود که هر کدام اطلاعات مکملی درباره وضعیت کبد و شدت آسیب ارائه می دهند.

معاینه بالینی

پزشک ابتدا با معاینه بالینی وضعیت بیمار را ارزیابی می کند. در معاینه بالینی، علائمی مانند بزرگ شدن کبد یا طحال، تورم شکم ناشی از آسیت، زردی پوست و سفیدی چشم (یرقان)، واریس های روی شکم و تغییرات پوستی (مانند کبودی های غیرعادی) مورد بررسی قرار می گیرند. همچنین پزشک در مورد سابقه مصرف الکل، بیماری های ویروسی کبد و علائم گوارشی سوال می پرسد. معاینه بالینی نخستین گام مهم در تشخیص و پیگیری پیشرفت سیروز است.

آزمایش خون (ALT، AST، INR و...)

آزمایش های خون نقش مهمی در تشخیص سیروز کبدی و ارزیابی عملکرد کبد دارند. آنزیم های کبدی ALT و AST نشان دهنده آسیب به سلول های کبدی هستند که در سیروز افزایش می یابند. همچنین آزمایش های انعقادی مانند INR (زمان پروترومبین) نشان دهنده توانایی کبد در سنتز عوامل انعقادی است که در سیروز مختل می شود و افزایش می یابد. اندازه گیری آلبومین، بیلی روبین و شمارش کامل خون نیز به ارزیابی وضعیت عمومی و عملکرد کبد کمک می کند. علاوه بر این، تست های هپاتیت B و C و سایر آزمایش های تخصصی جهت یافتن علت زمینه ای سیروز انجام می شود.

سونوگرافی و فیبرو اسکن

سونوگرافی شکمی یکی از روش های غیرتهاجمی و قابل دسترس برای ارزیابی ساختار کبد است که می تواند تغییرات ناشی از سیروز مانند کوچک شدن کبد، بزرگ شدن طحال و تجمع مایع آسیت را نشان دهد. علاوه بر آن، دستگاه فیبرو اسکن (FibroScan) با استفاده از امواج اولتراسوند میزان سختی بافت کبد را اندازه گیری می کند که شاخصی برای میزان فیبروز و آسیب کبدی است. فیبرو اسکن یکی از دقیق ترین روش های غیرتهاجمی برای تشخیص و پایش سیروز و درجه فیبروز کبدی به شمار می آید.

بیوپسی کبد

بیوپسی کبد به عنوان استاندارد طلایی تشخیص سیروز محسوب می شود و شامل نمونه برداری از بافت کبد و بررسی میکروسکوپی آن است. این روش اطلاعات دقیقی درباره میزان و الگوی فیبروز، التهاب و آسیب کبدی ارائه می دهد. گرچه بیوپسی یک روش تهاجمی است و عوارضی مانند خونریزی دارد، اما در مواردی که سایر روش ها نتوانند تشخیص قطعی ارائه دهند یا برای ارزیابی شدت بیماری و تعیین طرح درمان ضروری است، انجام می شود.

درمان سیروز کبدی

درمان سیروز کبدی بر اساس علت زمینه ای بیماری، شدت آسیب کبدی و وجود عوارض جانبی تنظیم می شود. هدف اصلی درمان کاهش پیشرفت بیماری، کنترل علائم و پیشگیری از عوارض جدی است. درمان سیروز ترکیبی از اصلاح سبک زندگی، درمان دارویی و مراقبت حمایتی است.

الف) درمان علت زمینه ای

برای موفقیت در درمان سیروز، شناسایی و کنترل علت زمینه ای بسیار حیاتی است:

درمان اعتیاد به الکل: قطع مصرف الکل اولین و مهم ترین گام برای بیماران با سیروز ناشی از الکل است. ترک الکل می تواند روند آسیب کبدی را متوقف یا کند کند و باعث بهبود نسبی عملکرد کبد شود.

درمان هپاتیت یا بیماری های خودایمنی: در موارد سیروز ناشی از هپاتیت B یا C، درمان ضدویروسی مناسب با داروهای هدفمند، مانند داروهای ضدویروسی مستقیم (DAAs) برای هپاتیت C، می تواند التهاب کبد را کاهش دهد و پیشرفت سیروز را کند کند. همچنین، در بیماری های خودایمنی کبدی، استفاده از داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی مانند کورتیکواستروئیدها و آزاتیوپرین ضرورت دارد.

کاهش وزن در افراد مبتلا به کبد چرب: در سیروز ناشی از کبد چرب غیرالکلی، کاهش وزن به وسیله رژیم غذایی مناسب و ورزش منظم نقش کلیدی دارد. کاهش وزن به بهبود حساسیت به انسولین و کاهش التهاب کبدی کمک می کند.

ب) داروها و مکمل های غذایی

داروهای کاهنده فشار واریسی: برای کاهش خطر خونریزی واریس مری و معده، داروهایی مانند بتابلاکرها (پروپرانولول) به کار می روند که فشار خون پورتال را کاهش می دهند.

مکمل های ویتامینی: بیماران سیروزی دچار کمبود ویتامین های محلول در چربی (A، D، E، K) و برخی ویتامین های گروه B هستند؛ بنابراین، تجویز مکمل های ویتامینی برای پیشگیری از عوارض ناشی از کمبود ضروری است.

آمپول درمان سیروز کبدی (درمان حمایتی): برخی بیماران به درمان های حمایتی مانند تزریق آلبومین یا داروهای ضد فیبروز و ضد التهاب نیاز دارند. استفاده از این درمان ها باید تحت نظر پزشک متخصص انجام شود.

ج) رژیم غذایی مناسب برای سیروز کبدی

تغذیه نقش بسیار مهمی در کنترل سیروز و پیشگیری از عوارض آن دارد:

خوراکی های مفید: مصرف مواد غذایی غنی از پروتئین با کیفیت بالا (مثل ماهی و مرغ بدون چربی)، سبزیجات تازه، میوه ها، غلات کامل و منابع آنتی اکسیدان می تواند به بهبود وضعیت بیمار کمک کند.

خوراکی های مضر: مصرف نمک زیاد باید محدود شود تا از ایجاد و تشدید آسیت جلوگیری شود. همچنین، پرهیز از غذاهای چرب، فرآوری شده و نوشیدنی های الکلی حیاتی است.

خرما و سیروز کبدی: مفید یا مضر؟ خرما به عنوان یک منبع طبیعی انرژی و آنتی اکسیدان می تواند در حد اعتدال برای بیماران سیروزی مفید باشد، اما مصرف زیاد آن باید با احتیاط باشد، به خصوص در بیماران دارای دیابت یا کبد چرب، چرا که حاوی قند بالایی است.

پیشگیری از سیروز کبدی

پیشگیری از بروز سیروز کبدی شامل رعایت موارد زیر است:

اجتناب از الکل: مصرف الکل باید به کلی قطع شود یا به حداقل برسد، خصوصاً در افراد مستعد به بیماری های کبدی.

درمان به موقع هپاتیت: انجام واکسیناسیون علیه هپاتیت B و درمان سریع عفونت های ویروسی کبدی از عوامل کلیدی پیشگیری است.

تغذیه سالم و کنترل چربی خون: پیروی از رژیم غذایی متعادل، کنترل وزن و درمان بیماری های متابولیک مانند دیابت و چربی خون بالا از عوامل مهم جلوگیری از کبد چرب و در نهایت سیروز محسوب می شود.

سوالات متداول درباره سیروز کبدی

1. آیا سیروز کبدی همان سرطان کبد است؟

خیر، اما در مراحل پیشرفته ممکن است خطر ابتلا به سرطان کبد (کارسینوم هپاتوسلولار) افزایش یابد.

2. آیا سیروز کبدی قابل برگشت است؟

خیر، آسیب کبدی در مرحله سیروز دائمی است؛ ولی می توان از پیشرفت آن جلوگیری کرد.

3. طول عمر بیماران سیروز کبدی چقدر است؟

به مرحله بیماری و علت زمینه ای بستگی دارد. با درمان مناسب، برخی بیماران سال ها زندگی می کنند.

4. آیا همه بیماران سیروز نیاز به پیوند کبد دارند؟

خیر، فقط بیمارانی که عملکرد کبدشان به شدت مختل شده ممکن است نیاز به پیوند داشته باشند.

5. آیا داروی خاصی برای درمان سیروز کبدی وجود دارد؟

داروی قطعی وجود ندارد، اما درمان علت زمینه ای (مثلاً هپاتیت، الکل یا چاقی) و داروهای حمایتی کمک کننده اند.

6. سیروز کبدی از چه مرحله ای خطرناک می شود؟

وقتی وارد مراحل جبران نشده (decompensated) شود، مثل بروز آسیت، خونریزی گوارشی یا انسفالوپاتی کبدی.

7. آیا رژیم غذایی خاصی برای بیماران سیروز توصیه می شود؟

بله، رژیم کم نمک، پرپروتئین (در موارد خاص)، و بدون الکل بسیار مهم است.

8. آیا خرما برای بیماران سیروز مضر است؟

در صورت دیابت یا نارسایی پیشرفته کبدی باید با احتیاط مصرف شود. مصرف محدود در مراحل اولیه مشکلی ندارد.

9. آیا سیروز کبدی در افراد لاغر هم دیده می شود؟

بله، به ویژه در مواردی که علت آن هپاتیت یا بیماری های خودایمنی باشد.

10. آیا ورزش برای بیماران سیروز توصیه می شود؟

بله، ورزش سبک می تواند به حفظ توده عضلانی کمک کند، اما باید زیر نظر پزشک باشد.